Arbitraż kupiecki w międzynarodowych umowach

Arbitraż stał się powszechną metodą rozstrzygania sporów dotyczących umów w międzynarodowej sprzedaży towarów. Arbitraż kupiecki rządzi się jednak własnymi regułami, które różnią się od zasad i zwyczajów panujących w powszechnie znanych postępowaniach arbitrażowych.

Historia światowego arbitrażu pokazuje, że naturalną platformą rozwoju sądownictwa polubownego był handel międzynarodowy, gdzie sprawny i profesjonalny sposób rozstrzygania sporów pomiędzy sprzedającymi a kupującymi towary warunkował rozwój całych organizmów miejskich. Rolę forum, przed którym takie spory były i w dalszym ciągu są powszechnie rozstrzygane, pełnią wyspecjalizowane federacje, stowarzyszenia, giełdy towarowe oraz izby przemysłowe, skupiające wytwórców, sprzedawców, pośredników i kupców. Organizacje te wywodzą się ze średniowiecznych gildii kupieckich, które skupiały różnego rodzaju handlarzy. Już od XIII wieku, wraz z prężnym rozwojem międzynarodowej wymiany towarowej, powstawały wyspecjalizowane organizacje skupiające handlarzy solą, cukrem, zbożem, wełną, kawą, jak również wszelkimi surowcami naturalnymi. Trudno precyzyjnie określić ogólną liczbę istniejących na świecie organizacji kupieckich. Część z nich ma charakter lokalny lub jest bardzo wąsko wyspecjalizowana w obrocie konkretnym towarem. Warte uwagi są jednak organizacje kupieckie o globalnym zasięgu. Ich wzorce umowne, ogólne warunki lub wytyczne mają co do zasady zastosowanie w większości transakcji sprzedaży określonego dobra. Są to między innymi: Federacja Olejów, Nasion i Tłuszczów (FOSFA), Międzynarodowe Stowarzyszenie Handlu Ziarnem i Paszą (GAFTA), Londyńska Giełda Metali (LME), Stowarzyszenie Producentów Cukru, Federacja Handlu Kakao (FCC), Międzynarodowa Organizacja Kawy (ICO). Każda z nich ma główną siedzibę w Londynie.

Spory wewnątrz organizacji kupieckich

Z założenia podstawowym celem przyświecającym tworzeniu organizacji i związków kupieckich było zapewnienie ochrony interesów swoich członków. Osiągano to poprzez tworzenie i pielęgnowanie dobrych zwyczajów kupieckich, panujących w danym sektorze wymiany handlowej, które z biegiem czasu stawały się regułami, a następnie przybrały formę warunków ogólnych, mających zastosowanie w umowach sprzedaży konkretnego towaru.

W sytuacji sporów powstałych w transakcjach z ich udziałem członkowie organizacji kupieckich skłaniali się raczej ku rozwiązywaniu ich wewnątrz swojego środowiska. Przeważnie spory te dotyczyły wąskiej materii (np. cen rynkowych czy jakości towaru), która niekiedy znana była jedynie pojedynczym osobom, mającym bezpośrednią styczność ze sprzedażą konkretnego dobra. Nic więc dziwnego, że właśnie arbitraż idealnie wpasował się w realia handlowe i głęboko zakorzenił jako właściwa metoda rozwiązywania sporów w sektorze międzynarodowego handlu towarami. Aby sprawnie poradzić sobie z ich rozstrzyganiem, poszczególne organizacje kupieckie tworzyły w ramach swojej działalności stałe sądy polubowne z własnymi regulaminami arbitrażowymi oraz listami arbitrów.

Reguły i zasady w obrocie towarów

Regulaminy arbitrażowe organizacji kupieckich istotnie różnią się od regulaminów „uniwersalnych” stałych sądów polubownych, np.: Międzynarodowego Sądu Arbitrażowego przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu, londyńskiego Sądu Międzynarodowego Arbitrażu czy też stałych sądów polubownych funkcjonujących na przykład przy krajowych izbach gospodarczych. Różnice dotyczą między innymi formy zawarcia umowy o arbitraż, terminów na wnoszenie roszczeń czy wytaczania powództw, wyboru arbitrów, zastępstwa procesowego i reprezentacji stron na rozprawie oraz dwuinstancyjności samego postępowania arbitrażowego. Powinny na to zwrócić szczególną uwagę podmioty handlowe, które nie mają dużego doświadczenia w zwyczajach i zasadach organizacji kupieckich, a zdecydowały się na zawarcie umów na podstawie ich warunków ogólnych.

Warunki ogólne. Podstawę prawną skierowania sporu do arbitrażu stanowią klauzule arbitrażowe, czyli zapisy na sąd polubowny zawarte w treści konkretnych umów. Zawarcie umowy sprzedaży, która w swojej treści odwołuje się do regulaminu arbitrażowego danej organizacji kupieckiej, jest zazwyczaj wyrażeniem zgody na poddanie sporów pod rozstrzygnięcie w arbitrażu kupieckim. Często zapisy na arbitraż kupiecki ujmowane są w samej ofercie powołującej się na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Tym dokumentem są najczęściej warunki ogólne, co do zasady nienegocjowalne, a wszelkie odstępstwa są wyjątkiem od reguły. Akceptując więc ofertę lub podpisując jakikolwiek dokument stanowiący potwierdzenie zawarcia umowy sprzedaży, trzeba uważać, czy nie ma w ich treści odwołania do warunków ogólnych lub regulaminów arbitrażowych.

Wybór arbitrów i trybunału. Kolejną cechą odróżniającą arbitraż kupiecki od klasycznego sądownictwa polubownego jest sposób wyboru arbitrów i powoływania trybunału arbitrażowego. W klasycznym arbitrażu strony mają na to bezpośredni wpływ, w arbitrażach kupieckich są w tym zakresie do pewnego stopnia ograniczone. Mogą wybrać kandydatów jedynie z list arbitrów, które prowadzą dane organizacje kupieckie; zdarza się nawet, że cały skład trybunału wyznaczany jest bezpośrednio przez organizację. Listy arbitrów są zazwyczaj zamknięte, a kandydaci to najczęściej osoby z branży, które nie mają wykształcenia prawniczego. Nie oznacza to, że arbitrzy z list są tendencyjnie nastawieni do podmiotów spoza organizacji lub arbitraż toczy się w oderwaniu od prawa.

Terminy. Zasady prowadzenia postępowań są również charakterystyczne. Warunki ogólne stosowane w umowach sprzedaży oraz regulaminy arbitrażowe mocno ograniczają czas na dochodzenie roszczeń z umowy, na przykład na roszczenia związane z jakością towarów strona ma tylko 14 dni. W przypadku niezachowania terminu roszczenie wygasa i poszkodowany traci szansę na odszkodowanie.

Dwuinstancyjność. Co do zasady, arbitraże kupieckie odbywają się na piśmie, z wyjątkiem sytuacji, kiedy trybunał arbitrażowy uzna, że konieczne jest złożenie przez strony wyjaśnień ustnych. Również obecność na rozprawach profesjonalnych pełnomocników jest rzadkością – strony reprezentują się zazwyczaj same lub przez tzw. trade representatives. Charakterystyczna jest również dwuinstancyjność postępowania, która występuje niemal w każdym regulaminie arbitrażowym organizacji kupieckiej.