Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 7 listopada 2014 r. (IV CSK 76/14)

I. Glosowane postanowienie Sądu Najwyższego zasługuje na uwagę przede wszystkim ze względu na praktyczne znaczenie kwestii będących przedmiotem rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy rozważał zagadnienie, czy prawomocny wyrok uzyskany w procesie pauliańskim prowadzonym przeciwko obdarowanemu, łącznie z tytułem wykonawczym przysługującym wierzycielowi wobec dłużnika, może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości osoby trzeciej. Wydaje się, iż punkt wyjścia argumentacji SN stanowiły dwie kluczowe kwestie, które zostaną omówione w niniejszej glosie, tj. określenie skutków prawnych wyroku pauliańskiego w myśl art. 532 k.c. oraz ocena charakteru prawnego hipoteki przymusowej, a co za tym idzie postępowania o wpis tej hipoteki do księgi wieczystej. Wnioski płynące z łącznej analizy wskazanych zagadnień mają istotne znaczenie w praktyce, ponieważ pozwalają na prawidłowe określenie zakresu uprawnień przysługujących wierzycielowi, który uzyskał wyrok uznający czynność fraudacyjną pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią za bezskuteczną. Omawiane postanowienie stanowi z pewnością kontynuację linii orzeczniczej ukształtowanej w ostatnich latach.

II. Postanowienie SN zapadło po rozpoznaniu skargi kasacyjnej wnioskodawcy w sprawie o wpis hipoteki przymusowej, na tle stanu faktycznego typowego dla sytuacji, w których wierzyciel występuje o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie przepisów regulujących skargę pauliańską. Przeciwko dłużnikom wnioskodawcy wydany został nakaz zapłaty, zaopatrzony następnie w klauzulę wykonalności. Dłużnicy, będący właścicielami nieruchomości, przenieśli jej własność w drodze darowizny na rzecz osoby trzeciej, uniemożliwiając tym samym zaspokojenie się wierzyciela z przedmiotowej nieruchomości. Umowa ta została następnie uznana wyrokiem Sądu Okręgowego za bezskuteczną wobec wnioskodawcy (wierzyciela) na podstawie art. 527 k.c. Wierzyciel, legitymujący się nakazem zapłaty, wydanym przeciwko poprzednim właścicielom nieruchomości oraz wyrokiem stwierdzającym bezskuteczność umowy darowizny, złożył wniosek o wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem czynności krzywdzącej wierzyciela. Wniosek ten został oddalony przez Sąd Rejonowy, oddalona została również apelacja wnioskodawcy. Sąd Okręgowy podzielił co do zasady argumentację sądu pierwszej instancji, wskazując, iż prawomocny wyrok pauliański nie może stanowić podstawy wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości osoby trzeciej, także łącznie z tytułem wykonawczym przysługującym wobec dłużnika. Tę argumentację zakwestionował wnioskodawca w skardze kasacyjnej. Sąd Najwyższy przychylił się jednak do stanowiska sądów meriti.

III. W glosowanym postanowieniu wnioskodawca dysponował wyrokiem stwierdzającym bezskuteczność umowy darowizny nieruchomości. Jak słusznie podkreślił SN, pozwalało mu to na prowadzenie egzekucji z nieruchomości niestanowiącej już własności dłużników w celu wyegzekwowania swojej wierzytelności. W myśl art. 532 k.c. wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Wynika to z faktu, iż wyrok wydany w procesie pauliańskim zmienia stosunek prawny istniejący pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią w ten sposób, że ogranicza jego skuteczność ^[1]. Wydaje się, iż tak ukształtowana sankcja bezskuteczności względnej, nienaruszająca bytu samej czynności prawnej, w pełni realizuje cel, któremu służyć ma skarga pauliańska ^[2], a którym jest niewątpliwie efektywna ochrona wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika.

Ochrona wierzyciela realizuje się poprzez umożliwienie mu dochodzenia zaspokojenia z przedmiotu czynności fraudacyjnej. W momencie uznania przez sąd czynności za bezskuteczną, z mocy ustawy powstaje niejako zobowiązanie osoby trzeciej ^[3], z którą wierzyciela nie łączył wcześniej żaden stosunek prawny. „Dochodzenie zaspokojenia”, o którym mowa w art. 532 k.c., oznacza w istocie możliwość prowadzenia egzekucji ^[4], a swoiste „zobowiązanie” osoby trzeciej polega na znoszeniu egzekucji z przedmiotu majątkowego w zakresie ubezskutecznionej czynności w taki sposób, jakby przedmiot ten był nadal własnością dłużnika ^[5]. W takich granicach wierzyciel może dochodzić zaspokojenia na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego jedynie przeciwko dłużnikowi, bez konieczności uzyskiwania odrębnego tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej ^[6]. Wniosek o wszczęcie egzekucji kierowany jest przeciwko dłużnikowi, a wszczęcie lub przyłączenie się do egzekucji toczącej się przeciwko osobie trzeciej jest niemożliwe ^[7].

Już na tym etapie rozważań należy jednak wskazać, że prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi i jej znoszenie przez osobę trzecią nie może polegać na ustanowieniu hipoteki przymusowej na nieruchomości, której dłużnik nie jest już właścicielem ^[8].

IV. W praktyce skutki prawne wyroku pauliańskiego przejawiają się głównie na płaszczyźnie postępowania egzekucyjnego. Na gruncie glosowanego postanowienia Sądu Najwyższego, konkluzja ta rodzi pytanie o charakter prawny postępowania o wpis hipoteki przymusowej do księgi wieczystej. W razie uznania, że należy traktować je jak postępowanie egzekucyjne, a samą hipotekę jako szczególnego rodzaju „środek egzekucyjny”, należałoby uznać, że wierzycielowi przysługuje prawo żądania ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości, która wskutek czynności krzywdzącej wyszła z majątku dłużnika ^[9]. Dlatego też w komentowanym postanowieniu kluczowa była odpowiednia ocena charakteru prawnego hipoteki przymusowej, a w konsekwencji rozstrzygnięcie, czy w ramach uprawnień, jakie stwarza dla wierzyciela wyrok pauliański, mieści się również możliwość dokonania wpisu hipoteki przymusowej na podstawie tego wyroku oraz tytułu wykonawczego przysługującego wierzycielowi przeciwko dłużnikowi.

V. Sąd Najwyższy jako podstawę swojej argumentacji trafnie przyjął, iż hipoteka przymusowa nie jest środkiem egzekucyjnym, a jej wpis nie prowadzi do dochodzenia zaspokojenia przez wierzyciela w rozumieniu art. 532 k.c. Uzasadnienie tego twierdzenia w omawianym postanowieniu nie jest obszerne. Nie wydaje się jednak, aby było to konieczne. Sąd Najwyższy odwołał się bowiem do poglądów występujących zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie, które obecnie można uznać za ugruntowane. Ich przytoczenie w niniejszym opracowaniu pozwoli na wykazanie prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.

Zgodnie z art. 109 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Podstawy wpisu hipoteki przymusowej uregulowane zostały również w art. 110 k.w.u. ^[10]. Na tle przytoczonych przepisów w doktrynie i w orzecznictwie pojawiały się poglądy, określające hipotekę przymusową jako swoistego rodzaju „środek egzekucyjny” ^[11]. Określenie to nie jest zresztą (i nie było) pojęciem ustawowym.

Naturalnym następstwem takiej konkluzji było przyjęcie, że postępowanie zmierzające do ustanowienia hipoteki przymusowej powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne ^[12]. To z kolei implikowało jeszcze dalej idące konsekwencje, bowiem przy przyjęciu takiego poglądu należałoby uznać, że sąd wieczystoksięgowy działa jako organ egzekucyjny, złożenie wniosku o wpis hipoteki jest równoznaczne ze złożeniem wniosku o wszczęcie egzekucji, a doręczenie postanowienia o wpisie hipoteki przymusowej ma skutek zawiadomienia dłużnika o wszczęciu egzekucji ^[13]. Wydaje się, iż tak daleko idące skutki nie znajdują oparcia w przepisach prawa oraz przemawiają jednoznacznie za nietrafnością koncepcji, kwalifikującej hipotekę przymusową jako środek egzekucyjny.

VI. Niewątpliwie należy zgodzić się z tymi przedstawicielami doktryny, którzy wskazują na istotne różnice w konstrukcji hipoteki zwykłej i hipoteki przymusowej. Hipoteka przymusowa różni się od zwykłej przede wszystkim sposobem powstania. Może ona powstać bez zgody właściciela nieruchomości, a nawet wbrew jego woli, podczas gdy do ustanowienia hipoteki zwykłej konieczne jest zawarcie umowy ^[14]. Co do zasady niedopuszczalne jest również obciążenie kilku nieruchomości jedną hipoteką przymusową (w przeciwieństwie do hipoteki zwykłej), chyba że istnieje już obciążenie hipoteką łączną. Najistotniejszą różnicą z punktu widzenia omawianego zagadnienia jest jednak odmienna funkcja hipoteki przymusowej w obrocie prawnym ^[15]. O ile hipoteka umowna służy zabezpieczeniu wierzytelności (najczęściej z tytułu umowy kredytu lub pożyczki), o tyle podstawową rolą hipoteki przymusowej jest zapewnienie skutecznej egzekucji z majątku dłużnika ^[16]. Nie oznacza to jednak, że można określić ją jako specyficzny rodzaj, sposób lub „środek” egzekucji ^[17]. Odmienność funkcji nie przekreśla bowiem jednolitego charakteru obu rodzajów hipotek jako ograniczonego prawa rzeczowego i nie może wpływać decydująco na określenie charakteru postępowania o ustanowienie hipoteki przymusowej ^[18].

Sąd Najwyższy słusznie podniósł w glosowanym postanowieniu, iż hipoteka przymusowa (podobnie jak hipoteka zwykła) stanowi w istocie środek zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, na co wyraźnie wskazuje brzmienie art. 67 k.w.u. ^[19]. Twierdzenie to znajduje ponadto oparcie zarówno w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, wymieniającego wyraźnie w art. 747 pkt 2 k.p.c. hipotekę przymusową wśród innych sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, jak i Ordynacji podatkowej, w której regulacja szczególna hipoteki przymusowej zawarta została w rozdziale pt. „Zabezpieczenie wykonania zobowiązań podatkowych”.

Co prawda, wpis hipoteki przymusowej ułatwia wierzycielowi prowadzenie egzekucji z nieruchomości, ale nie powoduje wszczęcia takiej egzekucji, nie przesądza nawet o tym, że zostanie ona w ogóle wszczęta kiedykolwiek w przyszłości. Pomimo ustanowienia hipoteki przymusowej, zaspokojenie wierzyciela z obciążonej nieruchomości dłużnika nastąpić może dopiero w wyniku wszczęcia postępowania egzekucyjnego w odpowiednim trybie, tj. na wniosek wierzyciela, z urzędu lub na żądanie uprawnionego organu. Postępowania tego nie wszczyna jednak złożenie wniosku o wpis hipoteki do księgi wieczystej, ani nawet dokonanie takiego wpisu ^[20]. Oznacza to, że ustanowienie hipoteki przymusowej nie prowadzi do zaspokojenia wierzyciela, co wyklucza jej „egzekucyjną” naturę, akcentowaną czasami w doktrynie oraz w starszych orzeczeniach Sądu Najwyższego.

Przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o charakter prawny hipoteki przymusowej nie można również pomijać różnicy pomiędzy postępowaniem prowadzącym do zabezpieczenia roszczenia a postępowaniem zmierzającym do jego wyegzekwowania ^[21]. Postępowanie zabezpieczające, obejmujące m.in. ustanowienie hipoteki przymusowej, pełni rolę służebną wobec postępowania egzekucyjnego, nie jest od niego zależne, ani nie jest jego rodzajem ^[22]. Twierdzenia tego nie zmienia fakt, iż zgodnie z art. 743 k.p.c. do wykonania postanowień o udzieleniu zabezpieczenia stosuje się przepisy o postępowaniu egzekucyjnym. Odpowiednie stosowanie ma miejsce bowiem tylko do postanowień o udzieleniu zabezpieczenia podlegających wykonaniu w drodze egzekucji, do których nie zalicza się postanowienie o zabezpieczeniu przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową ^[23]. Zakwalifikowanie hipoteki przymusowej jako środka egzekucji prowadziłoby do zatarcia granic pomiędzy postępowaniem zabezpieczającym a postępowaniem egzekucyjnym, które to granice, ze względu na wskazane odmienności, są i powinny pozostać bardzo wyraźne.

VII. Zestawienie ze sobą wniosków, które płyną z rozważań dotyczących oceny skutków prawnych prawomocnego wyroku pauliańskiego oraz charakteru hipoteki przymusowej i postępowania o jej wpis w księdze wieczystej, jednoznacznie przemawia za prawidłowością rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego zawartego w glosowanym postanowieniu. Prawomocny wyrok, uzyskany przez wierzyciela w procesie pauliańskim, nie może stanowić podstawy wpisu hipoteki przymusowej, zarówno samodzielnie, jak i łącznie z tytułem wykonawczym przysługującym wnioskodawcy wobec dłużnika ^[24]. Choć rozwiązanie przeciwne stanowiłoby niewątpliwe ułatwienie dla wierzyciela pauliańskiego, który mógłby uzyskać dodatkowe zabezpieczenie swojego roszczenia, to należy podkreślić, że w dążeniu do jak najszerszej ochrony wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika nie można ignorować brzmienia przepisów oraz charakteru prawnego hipoteki przymusowej.

<^[1] M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, [w:] System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna (red.A. Olejniczak ), Warszawa 2009, s. 1278.
^[2] M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona…, Warszawa 2009, s. 1275.
^[3] Zob. szerzej: M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995, s. 171.
^[4] Postanowienie SN z 24.09.2010 r. (IV CSK 57/10), niepubl.
^[5] M. Gutowski, Bezskuteczność czynności prawnej, Warszawa 2013, s. 94.
^[6] Postanowienie SN z 07.04.2011 r. (IV CSK 375/10), niepubl.
^[7] Postanowienie SN z 12.12.2012 r. (III CZP 79/12), Biuletyn SN 2013, nr 3.
^[8] Wyrok SN z 21.08.2013 r. (II CSK 17/13), OSNC 2014, nr 5, poz. 50.
^[9] Wyrok SN z 21.08.2013 r. (II CSK 17/13), OSNC 2014, nr 5, poz. 50.
^[10] Są to: postanowienie sądu o udzieleniu zabezpieczenia; postanowienie prokuratora; decyzja administracyjna; dokument zabezpieczenia, o którym mowa w art. 3 pkt 1 ustawy o wzajemnej pomocy przy dochodzeniu podatków, należności celnych i innych należności pieniężnych oraz zarządzenie zabezpieczenia określonego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym w administracji albo zarządzenie zabezpieczenia określonego w ww. ustawie.
^[11] Zob. np. G. Filcek, Hipoteka przymusowa na nieruchomości będącej majątkiem wspólnym małżonków w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Przegląd Sądowy 1996, nr 4, s. 40; uchwała SN z 30.05.1994 r. (III CZP 72/94), OSNC 1994, nr 12, poz. 235; postanowienie SN z 5.07.1994 r. (I CRN 83/94), OSNC 1994, nr 12, poz. 247; postanowienie SN z 12.06.1997 r. (III CKN 72/97), niepubl.
^[12] Postanowienie SN z 12.06.1997 r. (III CKN 72/97), niepubl. We wskazanym postanowieniu SN wskazał, iż normy o hipotece przymusowej zmierzają do ustanowienia hipoteki bez lub wbrew woli dłużnika na mocy decyzji władzy państwowej, a więc mają „wyraźny charakter norm egzekucyjnych”.
^[13] J. Pisuliński, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 1995 r. (III CZP 63/95), Rejent 1996, nr 2, s. 120.
^[14] H. Ciepła, Hipoteka przymusowa po nowelizacji, Monitor Prawa Bankowego 2011, nr 4, s. 66.
^[15] H. Ciepła, Hipoteka…, s. 67.
^[16] A. Przęczek, Problematyka podstaw ustanowienia znowelizowanej hipoteki przymusowej, jako zabezpieczenie wierzytelności publicznoprawnych w postępowaniu wieczystoksięgowym, Monitor Prawniczy 2013, nr 13, s. 724.
^[17] I. Heropolitańska, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Warszawa 2014, s. 697.
^[18] M. Sychowicz, O charakterze prawnym hipoteki przymusowej i postępowania o jej ustanowienie, [w:] Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 263.
^[19] Por. E. Gniewek, O niedostrzeganych mankamentach hipoteki przymusowej ustanawianej w trybie postanowienia sądu o zabezpieczeniu roszczenia [w:] Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Edwardowi Drozdowi (red. M. Pecyna, M. Podrecka, J. Pisuliński), Warszawa 2013, s. 225.
^[20] M. Sychowicz, O charakterze…, s. 263.
^[21] M. Sychowicz, O charakterze…, s. 261. 
^[22] J. Pisuliński, Glosa…, s. 121.
^[23] Wyrok SN z 21.08.2013 r. (II CSK 17/13), OSNC 2014, nr 5, poz. 50.
^[24] Zob. także postanowienie SN z 18.05.2012 r. (IV CSK 560/11), OSNC 2013, nr 2, poz. 21, s. 54.