Kurator dla spółki kapitałowej

Autor: Małgorzata Paszkowska

Praktyka pokazuje, iż nierzadkim obecnie zjawiskiem jest paraliż spółek kapitałowych ze względu na brak organów zdolnych do ich reprezentacji, w tym zwłaszcza zarządu. Wydaje się, iż tego typu problemy możliwe są do szybkiego rozwiązania poprzez podjęcie stosownych uchwał. Co jednakże w sytuacji, kiedy to powodem braku możliwości funkcjonowania spółki kapitałowej są konflikty pomiędzy jej wspólnikami, akcjonariuszami lub co gorsza, spółka kapitałowa zostaje celowo pozbawiona swoich organów by uniemożliwić lub poważnie utrudnić skuteczne dochodzenie roszczeń jej wierzycielom? Niejednokrotnie jedynym wyjściem z organizacyjnego i operacyjnego pata w spółce kapitałowej staje się instytucja kuratora dla osoby prawnej, którą przewiduje art. 42 Kodeksu cywilnego. Jakkolwiek instytucja kurateli dla osoby prawnej nie należy do instytucji często wykorzystywanych przez spółki kapitałowe, co potwierdza skromna ilość wypowiedzi judykatury w tym zakresie, warto jednak podkreślić jej prawną doniosłość.

Art. 42 § 1 Kodeksu cywilnego stanowi, iż jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. Z powołanego przepisu wynika, iż ustawodawca uznaje za uzasadnione ustanowienie kuratora dla osoby prawnej (spółki kapitałowej) w przypadku łącznego wystąpienia dwóch przesłanek, a to faktu, iż spółka nie może prowadzić swoich spraw oraz okoliczności braku właściwych organów spółki. Równocześnie pomiędzy wskazanymi w zdaniu poprzednim przesłankami musi wystąpić związek przyczynowy.

Niemożność prowadzenia spraw spółki w rozumieniu przywołanego art. 42 k.c. oznacza niemożność jej funkcjonowania, w tym zwłaszcza oznacza problemy związane z reprezentacją spółki. Należy podkreślić, iż niemożność prowadzenia spraw spółki w większości przypadków dotyczy sytuacji, w której spółka zostaje pozbawiona zarządu na skutek rezygnacji, odwołania lub śmierci członków zarządu. Warto zaznaczyć, iż pewna ilość czynności podejmowanych w spółce została zarezerwowana wyłącznie dla zarządu.

Organem spółki kapitałowej prowadzącym jej sprawy oraz reprezentującym ją w stosunkach zewnętrznych jest zarząd. Z tego też powodu hipoteza normy prawnej przewidziana w art. 42 k.c. zostanie spełniona w sytuacji, gdy spółka kapitałowa nie posiada zarządu. Brak zarządu w spółce to sytuacja, gdy w spółce w ogóle nie powołano zarządu, jak i wtedy, gdy wbrew postanowieniom umowy spółki lub jej statutu, w zarządzie zasiada zbyt mała ilość członków.

Warto podkreślić, iż stanu niemożności prowadzenia spraw spółki nie można wywodzić z braku rady nadzorczej w spółce, czy z problemów związanych z odbyciem zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Prawdą jest, iż wspomniane organy mają pewne uprawnienia do reprezentowania spółki i prowadzenia jej spraw, jednakże są one na tyle ograniczone w tym zakresie, że ewentualny problem z realizacją ich uprawnień przy prawidłowo działającym zarządzie spółki nie oznacza niemożności prowadzenia spraw spółki w rozumieniu art. 42 k.c.

Powyższe rozważania potwierdza uchwała Sądu Najwyższego z 8 marca 2012 roku (sygn. III CZP 95/11), w której Sąd Najwyższy stwierdził, iż niemożność prowadzenia przez spółkę kapitałową swych spraw w rozumieniu art. 42 § 1 k.c. wystąpi zarówno wtedy, gdy spółka z powodu braku zarządu nie może prowadzić swych spraw jedynie w stosunkach wewnętrznych (ponieważ czynności prawne w jej imieniu podejmują np. prokurenci), jak i wtedy, gdy z powodu braku zarządu nie może zarówno prowadzić swych spraw w stosunkach wewnętrznych, jak i działać na zewnątrz.

Warunkiem koniecznym ustanowienia kuratora dla spółki kapitałowej jest także, jak wspomniano powyżej, istnienie związku przyczynowego pomiędzy niemożnością prowadzenia spraw spółki a brakiem zarządu.

Stosownie do art. 42 § 2 k.c. kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację. Przepis ten, pomimo, że dość ogólnikowy, nie pozostawia wątpliwości, iż kurator ustanowiony przez sąd nie przejmuje funkcji zarządu, co oznacza, iż nie jest on zwłaszcza uprawniony do dokonywania zwykłych czynności tego organu. Powyższą tezę potwierdza Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 maja 2004 roku (sygn.. III CK 249/03) podkreślając, iż o dmienna wykładnia tego unormowania nie może być zaakceptowana, nie daje się bowiem pogodzić z zadaniami kuratora określonymi zwrotem ustawowym „postarać się niezwłocznie”. Kurator ma zatem podjąć wszystkie dopuszczalne działania, aby osoba prawna mogła działać przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie, lecz nie może zastępować tego organu.

W szczególności więc kuratorowi powołanemu dla spółki nie przysługuje uprawnienie do powoływania zarządu, bowiem wspominania czynność winna zostać przeprowadzona zgodnie z zapisami umowy lub statutu spółki, a w ich braku zgodnie z regulacjami Kodeksu spółek handlowych.

Art. 42 § 2 k.c. przyznaje kuratorowi uprawnienie doprowadzenia do likwidacji spółki. Wspomniane prawo kurator może realizować zarówno w sytuacji, gdy niepowodzeniem zakończy się powołanie zarządu spółki przez uprawnione do tego organy, ale także w przypadku spółki, której sytuacja wskazuje na brak perspektyw na zmianę tego stanu rzeczy.

Kuratora dla osoby prawnej na podstawie art. 42 k.c. ustanawia sąd rejestrowy. Niewątpliwie jest to korzystna zmiana w porównaniu z poprzednim stanem prawnym, kiedy to właściwymi dla tego typu spraw były sądy opiekuńcze. Obecne regulacje, które obowiązują w tym zakresie od 19 kwietnia 2010 roku korzystnie wpłynęły na sprawność i szybkość w rozpoznawaniu tego typu spraw ze względu na kompetencje sądów rejestrowych w sprawach gospodarczych, większą znajomość specyfiki tych spraw, a także bezpośredni dostęp do dokumentacji rejestrowej spółek.

Powołanie kuratora spółki na podstawie art. 42 k.c. następuje w wyniku wszczęcia postępowania o jego ustanowienie na wniosek lub z urzędu. Uprawnionym do wszczęcia takiego postępowania przed sądem jest każdy kto ma w tym interes prawny, a w tym m.in. wspólnik, przeciwnik procesowy.

W toku postępowania sądowego o ustanowienie kuratora dla spółki sąd bada na wstępie czy spełnione zostały wspomniane już wcześniej przesłanki wynikające z art. 42 k.c. Jeśli w wyniku takiej analizy sąd dojdzie do wniosku, iż powołanie kuratora dla spółki jest uzasadnione wydaje w tym zakresie postanowienie wskazując w nim osobę kuratora. Ponadto sąd wydaje zaświadczenie dla kuratora, w którym to określa zakres jego uprawnień.

Pomimo, iż to sąd wskazuje i ustanawia konkretną osobę kuratorem, w praktyce istnieje możliwość wskazania przez wnioskodawcę własnego kandydata na przyszłego kuratora spółki. Drugie ze wskazanych rozwiązań wydaje się nawet bardziej zasadne, bowiem istotne jest powierzenie zadań kuratora osobie, która dysponuje w tym zakresie odpowiednim doświadczeniem, co zapewne nie narazi wnioskodawcy na zbędne koszty spowodowane podejmowaniem zbędnych i czasochłonnych działań osób mniej biegłych w tej tematyce.

Wnioskując o ustanowienie kuratora dla spółki należy liczyć się także z kosztami, które wiążą się nie tylko z opłatami sądowymi od wniosku, ale także koniecznym do poniesienia kosztem wynagrodzenia kuratora.