Śmierć przedsiębiorcy już nie straszna?

Autor: Małgorzata Paszkowska

Na rozwiązania przewidziane regulacjami wchodzącej w życie 25 listopada tego roku ustawy z 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej z nadzieją oczekuje rzesza przedsiębiorców w Polsce. Spędzające sen z powiek przedsiębiorcom będącym osobami fizycznymi pytanie o dalsze losy prowadzonych przez nich nierzadko latami działalności zgodnie z intencją ustawodawcy ma odejść w zapomnienie. Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej zapewnić ma bowiem warunki prawne do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstw po śmierci przedsiębiorców, którzy we własnym imieniu wykonywali działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej RP (CEIDG).

O skali problemu świadczą nie tylko najnowsze dane Głównego Urzędu Statystycznego publikowane w miesięcznej informacji o podmiotach gospodarki narodowej w rejestrze REGON (Krajowym rejestrze urzędowym podmiotów gospodarki narodowej) za sierpień 2018 roku wskazujące, iż na 4 miliony przedsiębiorstw w Polsce ponad 3 miliony stanowią przedsiębiorstwa jednoosobowe. Na uwagę zasługuje także fakt, iż według danych Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii ponad 210 tysięcy przedsiębiorców będącymi osobami fizycznymi ukończyło już 65 rok życia, a regulacje prawa spadkowego w Polsce tworzone jeszcze w ubiegłym wieku nie koncentrują się na zapewnieniu możliwości funkcjonowania działalności gospodarczej osoby fizycznej po jej śmierci.

W obecnym stanie prawnym, jeszcze przed wejściem w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, istnienie przedsiębiorstwa osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą wpisaną do CEIDG jest ściśle związane z osobą przedsiębiorcy. W konsekwencji śmierć wspomnianego przedsiębiorcy oznacza koniec przedsiębiorstwa jako bytu prawnego. Po śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną składniki majątkowe przedsiębiorstwa podlegają nabyciu przez jego spadkobierców w postępowaniu spadkowym. Jednakże majątek przedsiębiorstwa osoby fizycznej może być wykorzystany przez spadkobierców (następców prawnych) przedsiębiorcy do podjęcia działalności gospodarczej na ich własny rachunek lub zostać wniesiony przez nich do nowo utworzonej lub już funkcjonującej spółki prawa handlowego. W konsekwencji brak możliwości kontynuacji działalności gospodarczej zmarłego przedsiębiorcy w dotychczasowym kształcie, pod dotychczasową firmą i numerem NIP, po wykreśleniu działalności z rejestru CEIDG, łącznie z problemami związanymi z wygaśnięciem umów o pracę z pracownikami przedsiębiorstwa oraz decyzji administracyjnych niezbędnych do prowadzenia danego typu działalności gospodarczej oznacza w istocie zakończenie działalności przedsiębiorstwa.

Zmiany, które wprowadzi ustawa z 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, mają natomiast zapewnić ciągłość istnienia i funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną wykonującą działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG w takiej samej formie jak za życia przedsiębiorcy w okresie zasadniczo od otwarcia spadku (chwili śmierci przedsiębiorcy) do jego działu. Przepisy wspomnianej ustawy mają także odpowiednio odnosić się do przedsiębiorców działających w spółkach cywilnych. Urzeczywistnieniem powyższych założeń jest wprowadzenie przez przedmiotową ustawę instytucji zarządu sukcesyjnego i zarządcy sukcesyjnego.

Zarządcą sukcesyjnym może zostać praktycznie każdy pod warunkiem, że spełni wymogi stawiane przez ustawę o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Przede wszystkim na zarządcę sukcesyjnego można powołać osobę fizyczną, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba, wobec której prawomocnie orzeczono zakaz prowadzenia działalności gospodarczej nie może z oczywistych przyczyn zostać zarządcą. Nie stanowi wymogu ustawowego istnienie więzów rodzinnych pomiędzy potencjalnym zarządcą sukcesyjnym a zmarłym przedsiębiorcą, podobnie jak posiadanie przez zarządcę jakichkolwiek umiejętności czy kwalifikacji.

Zarządca sukcesyjny może zostać powołany zarówno za życia przedsiębiorcy jak i po jego śmierci. Zgodnie z ustawą powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę może nastąpić albo poprzez wskazanie przez przedsiębiorcę określonej osoby do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego lub poprzez zastrzeżenie, iż z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Powołanie zarządcy sukcesyjnego za życia przedsiębiorcy wymagać będzie ponadto wyrażenia zgody zarządcy sukcesyjnego na pełnienie wspomnianej funkcji oraz dokonania wpisu w CEIDG o ustanowieniu wybranej osoby zarządcą sukcesyjnym. Zarząd sukcesyjny zostaje ustanowiony w opisanym przypadku z chwilą śmierci przedsiębiorcy.

Jeśli jednak zarządca sukcesyjny nie zostanie powołany za życia przedsiębiorcy to ustanowienia zarządu sukcesyjnego będzie mógł dokonać małżonek zmarłego przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie spadku lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, jak również spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek oraz zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Uprawnienie takie wskazane osoby mogą zrealizować jedynie w okresie dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. W tym przypadku również wymagane jest uzyskanie zgody osoby powoływanej do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego oraz zgłoszenie faktu powołania zarządcy do CEIDG. Warto zaznaczyć, że powołanie zarządcy po śmierci przedsiębiorcy może okazać się bardzo utrudnione szczególnie w sytuacji sporów pomiędzy spadkobiercami, bowiem zgodnie z przedmiotową ustawą do powołania zarządcy sukcesyjnego wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w spadku większy niż 85/100.

W praktyce, po śmierci przedsiębiorcy, który za życia nie wskazał zarządcy sukcesyjnego, konieczne okazać się może podejmowanie pewnych czynności związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa zanim jeszcze uprawnione osoby powołają zarządcę sukcesyjnego. Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej przewiduje, iż w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządcy sukcesyjnego, a jeżeli taki nie został ustanowiony to do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego, możliwe jest dokonywanie przez wymienione w ustawie osoby jedynie czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku (tzw. czynności zachowawczych).

Warto zaznaczyć, że ustawa wyklucza ustanowienie zarządu sukcesyjnego w przypadku, gdy została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy.

Zgodnie z intencją ustawodawcy powołanie zarządcy sukcesyjnego zapewnić ma sprawne przejście przedsiębiorstwa zmarłego przedsiębiorcy na jego następców prawnych. W tym celu zarządca sukcesyjny działając we własnym imieniu, ale na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku prowadzi przedsiębiorstwo pod dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodaniem oznaczenia „w spadku”.

Przedsiębiorstwem w spadku jest zarządzana przez zarządcę sukcesyjnego masa majątkowa obejmująca składniki niematerialne i materialne przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej. Do przedsiębiorstwa w spadku zalicza się zarówno składniki niematerialne i materialne stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci, jak również te nabyte przez zarządcę sukcesyjnego w ramach sprawowanego przez niego zarządu sukcesyjnego oraz przez osoby uprawnione w okresie od momentu śmierci przedsiębiorcy do powołania zarządcy sukcesyjnego (względnie upływu terminu do jego powołania).

W tym miejscu należy również wyjaśnić, iż w myśl przepisów ustawy właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest przede wszystkim osoba, która nabyła prawo do przedsiębiorstwa w spadku na skutek powołania do spadku, czyli spadkobierca ustawowy lub testamentowy przedsiębiorcy. Jeżeli przedmiotem zapisu windykacyjnego było przedsiębiorstwo w spadku lub udział w tym przedsiębiorstwie to również zapisobiorca windykacyjny może stać się właścicielem przedsiębiorstwa w spadku. Ponadto właścicielem przedsiębiorstwa w spadku może być małżonek przedsiębiorcy, jeśli w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka (nawet jeśli nie został powołany do spadku, ani nie jest zapisobiorcą). Nabywca przedsiębiorstwa w spadku lub udziału w tym przedsiębiorstwie, jeżeli nabycie dokonane zostało bezpośrednio od wyżej wspomnianych osób, w tym również osoba prawna lub jednostka organizacyjna, do których wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu mogą również być właścicielami przedsiębiorstwa w spadku.

 Zarządca sukcesyjny, zgodnie z intencją ustawodawcy, z chwilą ustanowienia zarządu sukcesyjnego uzyskuje ponadto umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku, może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, jak również brać udział  postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach.  We wskazanych postępowaniach zarządca sukcesyjny działa we własnym imieniu na rzecz właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

Zarządca sukcesyjny może samodzielnie dokonywać czynności zwykłego zarządu w sprawach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku, zaś czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu wymagać będą uzyskania przez niego zgody wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. W braku porozumienia właścicieli przedsiębiorstwa w spadku taką zgodę będzie mógł wydać sąd.

W myśl ustawy zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej, jak również prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny w zakresie zarządu przedsiębiorstwem w spadku uprawniony jest więc także do  zawierania, wykonywania i rozwiązywania umów.

Ustawa przewiduje także, iż od śmierci przedsiębiorcy do ustanowienia zarządcy (bądź tez upływu terminu do jego ustanowienia), czyli co do zasady w okresie dwóch miesięcy, każda ze stron umowy może powstrzymywać się ze spełnieniem świadczenia. W przypadku kiedy jednak osoba umocowana to dokonywania wspomnianych wcześniej czynności zachowawczych zaoferuje świadczenie, druga strona nie może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia wzajemnego. W omawianym okresie terminy do spełnienia świadczeń wynikających z umów jak również do wykonywania innych uprawnień i obowiązków nie rozpoczynają się, zaś rozpoczęte ulegają zawieszeniu.

Obecnie, przed wejściem w życie omawianej ustawy o zarządzie sukcesyjnym, z chwilą śmierci decyzje wydane wobec zmarłego przedsiębiorcy związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą tj. koncesje, zezwolenia, licencje lub pozwolenia wygasają. Celem zapobieżenia paraliżu przedsiębiorstwa w okresie, w którym musiałoby ono ubiegać się o nową koncesję po śmierci przedsiębiorcy, ustawa o zarządzie sukcesyjnym  (z zastrzeżeniem wyjątków) przewiduje możliwość wydania dwóch rodzajów decyzji, tj. wydanej na wniosek zarządcy sukcesyjnego decyzji potwierdzającej możliwość wykonywania decyzji związanej z przedsiębiorstwem oraz wydanej na wniosek właściciela przedsiębiorstwa w spadku decyzji przenoszącej na niego decyzję związaną z przedsiębiorstwem.

Mając na uwadze serię katastrof z jakimi jeszcze obecnie z chwilą śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną zmaga się przedsiębiorstwo, ustawodawca wprowadza zmiany w kilkudziesięciu innych ustawach co umożliwić ma przedsiębiorstwu w spadku jego sprawne działanie.

Wśród zasługujących na szczególną uwagę zmian należy wskazać nowe regulacje ustawy Kodeks pracy umożliwiające utrzymanie dotychczasowych stosunków pracy nawiązanych przez zmarłego przedsiębiorcę. W przypadku bowiem gdy zarządca sukcesyjny ustanowiony zostanie jeszcze przez samego przedsiębiorcę ustawa zapewnia kontynuację stosunków pracy. Umowy o pracę wygasną w omawianym przypadku dopiero z chwilą wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego zakładając, że przed tym dniem nie nastąpi przejęcie pracownika w skutek przejścia zakładu pracy na nowego pracodawcę. W sytuacji powołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy umowy o pracę zasadniczo wygasają z upływem 30 dni od dnia śmierci przedsiębiorcy, chyba że przed upływem tego terminu zostaną podpisane z pracownikami porozumienia o kontynuacji stosunków pracy. Ponadto pracownikom, których umowy wygasły na skutek śmierci przedsiębiorcy, a zarząd sukcesyjny ustanowiony został dopiero po upływie wspominanych 30 dni, będzie przysługiwało pierwszeństwo w zatrudnieniu w przypadku ponownego zatrudnia w przedsiębiorstwie pracowników w tej samej grupie zawodowej.

W chwili obecnej, do czasu wejścia w życie przepisów ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwa, z chwilą śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną postępowania sądowe, w których jest stroną ulegają zawieszeniu z urzędu. Jako, że zarządca sukcesyjny może być pozywany i pozywać w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, ustawa o zarządzie sukcesyjnym wprowadza do przepisów procedury cywilnej możliwość składania przez zarządcę sukcesyjnego, jak również przez drugą stronę wniosku o podjęcie z udziałem zarządcy sukcesyjnego zawieszonego postępowania. Podobne zmiany dotyczyć mają postępowań egzekucyjnych. Jest to niewątpliwie kolejna dobra zmiana, która pozwoli uniknąć zbędnego przedłużania toczących się już postępowań.

Niewątpliwą zaletą nowych rozwiązań ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej jest także przyznanie wyłącznie zarządcy sukcesyjnemu prawa do dysponowania środkami związanymi z prowadzoną działalnością znajdującymi się na rachunkach bankowych oraz w spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych zmarłego przedsiębiorcy. Dzięki zmianom jakie przedmiotowa ustawa wprowadza w ustawie Prawo bankowe oraz ustawie o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych zarządca sukcesyjny będzie miał nie tylko dostęp do środków zdeponowanych na wspomnianych rachunkach, ale także prawo do wydawania dyspozycji.

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym wprowadza również zmiany do ustaw podatkowych, w których przedsiębiorstwo w spadku staje się podatnikiem m. in. takich podatków jak VAT, PIT, akcyza. W zamyśle ustawodawcy ustawa o zarządzie sukcesyjnym poprzez wiele nowych regulacji zapewniać ma ciągłość rozliczeń podatkowych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Warto również zauważyć, iż przedsiębiorstwo w spadku będzie mogło m. in. korzystać z  interpretacji podatkowych wydanych wobec zmarłego przedsiębiorcy. Co istotne dotychczasowy NIP nadany przedsiębiorcy będącemu osobą fizyczną nie wygaśnie z chwilą jego śmierci, a prowadzone przez zarządcę sukcesyjnego przedsiębiorstwo w spadku może się nim nadal posługiwać do czasu wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego.

Zgodnie z ustawą o zarządzie sukcesyjnym zasadniczo zarządca sukcesyjny nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Jednakże ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem wprowadza do ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa zasady odpowiedzialności zarządcy sukcesyjnego za zobowiązania podatkowe związane z działalnością przedsiębiorstwa w spadku. Podkreślić również należy, iż zarządca sukcesyjny odpowiada za szkodę wyrządzoną na skutek nienależnego wykonywania obowiązków.

Zarządca sukcesyjny ma obowiązek zarządzania przedsiębiorstwem osoby fizycznej do momentu działu spadku lub wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego z innych przyczyn wskazanych w ustawie. Ustawodawca przewidział, iż zarządca sukcesyjny będzie pełnił swoją funkcję dwa lata, jednakże z ważnych przyczyn okres ten może zostać wydłużony przez sąd do pięciu lat.

W ustawie o zarządzie sukcesyjnym wprowadzono także przepisy dotyczące możliwości dalszego funkcjonowania spółki cywilnej w związku z ustanowieniem zarządcy sukcesyjnego w przypadku śmierci wspólnika spółki.

Stan prawny obowiązujący do wejścia w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej nie przewiduje niestety prostego sposobu  na sprawne przejęcie prowadzenia działalności gospodarczej zmarłego, wymaga bowiem dopełnienia przez spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy szeregu formalności. Obecnie spadkobiercy, aby móc wznowić działalność gospodarczą, w pierwszej kolejności zmuszeni są przeprowadzić postępowanie spadkowe po zmarłym, a także uregulować jego zobowiązania podatkowe. Z praktyki wiadomo, iż w międzyczasie zaczyna jednak realizować się dla przedsiębiorstwa najgorszy scenariusz. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa paraliżować zaczyna m. in. wygaśniecie umów o pracę z dotychczasowymi pracownikami przedsiębiorstwa, których praca niejednokrotnie decyduje o istnieniu przedsiębiorstwa. Podobnie wygasają decyzje administracyjne, na podstawie których przedsiębiorstwo zmarłego prowadzić mogło swoją działalność, pojawiają się utrudnienia lub niemożność wykonywania niektórych umów zawartych jeszcze przez zmarłego przedsiębiorcę (np. z kontrahentami, klientami).

W Polsce wielu spośród przedsiębiorców będących osobami fizycznymi prowadzi przedsiębiorstwa działające na szeroką skalę zapewniając zatrudnienie znacznej grupie pracowników. Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej zapobiega paraliżom przedsiębiorstw, jak również chroni interesy osób trzecich poprzez umożliwienie płynnej kontynuacji funkcjonowania przedsiębiorstwa w okresie kiedy następcy prawni zmarłego przedsiębiorcy przeprowadzają sprawy spadkowe.

Tytułem komentarza należy zaznaczyć, iż zawarte w ustawie o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej rozwiązania stanowić będą jedynie pomoc tymczasową. Po zakończeniu bowiem spraw spadkowych następcy prawni zmarłego przedsiębiorcy zmuszeni będą do rozpoczęcia działalności gospodarczej na własny rachunek, pod własną firmą, zmienionym numerem NIP. Nie ulega jednak wątpliwości, iż ta „tymczasowa pomoc” pozwoli zachować przy życiu miliony przedsiębiorstw w Polsce.

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej wchodzi w życie 25 listopada 2018 roku z wyjątkiem art. 30 dotyczącego umów zawartych przez przedsiębiorcę w zakresie działalności jego przedsiębiorstwa, który wchodzi w życie 25 lutego 2019 roku oraz art. 122 wprowadzającego zmiany w ustawie o dystrybucji ubezpieczeń, który wszedł życie 1 października 2018 roku.