Ustanowienie zarządu sukcesyjnego przedsiębiorstwa osoby fizycznej po śmierci przedsiębiorcy – zagadnienia praktyczne

Autor: Karolina Olszewska

Od ponad roku obowiązuje ustawa umożliwiająca kontynuowanie prowadzenia działalności gospodarczej pomimo śmierci osoby fizycznej, która prowadziła działalność we własnym imieniu, na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji Działalności Gospodarczej [CEiDG] (o ustawie z dnia 5 lipca 2018 r. o  zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, więcej w artykule radcy prawnego Małgorzaty Paszkowskiej, pod adresem: https://gessel.pl/strefa-korporacyjna/smierc-przedsiebiorcy-juz-nie-straszna/).

Kontynuacja prowadzenia działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy jest możliwa po ustanowieniu zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorcy. Zarządcę tego może ustanowić sam przedsiębiorca, na wypadek własnej śmierci, a następnie wpisać taką osobę do CEiDG. Działanie takie umożliwi samemu przedsiębiorcy wybór najbardziej odpowiedniej, według jego uznania osoby, która da rękojmię prawidłowej kontynuacji przedsiębiorstwa, ale również znacznie ułatwi sytuację spadkobierców przedsiębiorcy, po jego śmierci. Jak wynika z analizy ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, ustanowienie zarządcy jest uprawnieniem a nie obowiązkiem, zarówno samego przedsiębiorcy, jak i jego następców prawnych. Niemniej ustanowienie, przez spadkobierców, zarządcy sukcesyjnego może okazać się niezbędne dla uniknięcia negatywnych skutków majątkowych, polegających m.in. na niewygaśnięciu umów, z chwilą śmierci przedsiębiorcy.

Ustanowienie zarządcy po śmierci przedsiębiorcy – krok po kroku

Jeśli osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą nie ustanowiła za swojego życia zarządcy sukcesyjnego, uprawnienie to przechodzi na następców prawnych zmarłego. Wygasa ono z upływem dwóch miesięcy od daty śmierci przedsiębiorcy.

Zarządcę sukcesyjnego może powołać następujący krąg podmiotów:

• małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
• spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
• spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Istotne jest, że po uprawomocnieniu się postępowania o nabyciu spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, uprawnienie do ustanowienia zarządcy sukcesyjnego przysługuje wyłączenie właścicielom przedsiębiorstwa w spadku, czyli tym podmiotom, którym przypadło ono albo w drodze dziedziczenia (testamentowego i beztestamentowego) albo w drodze zapisu windykacyjnego.

Ustanowienie zarządcy sukcesyjnego wymaga dochowania szczególnej formy prawnej – formy aktu notarialnego. Następuje ono poprzez złożenie oświadczeń woli uprawnionych

następców prawnych przedsiębiorcy. Oświadczenia dotyczą  przysługującego udziału  w przedsiębiorstwie w spadku oraz zaświadczają o istnieniu bądź nieistnieniu innych uprawnionych do dziedziczenia, innych testamentach przedsiębiorcy i o innych uprawnionych i ich udziale w przedsiębiorstwie spadku.

Oświadczenia te składane są pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Ponadto, uprawnieni do powołania zarządcy sukcesyjnego, dochowując formy notarialnej, wskazują osobę, którą ustanawiają zarządcą sukcesyjnym.

Osoba wskazana jako zarządca sukcesyjny, również z dochowaniem formy notarialnej, składa oświadczenie o braku przeszkód do jej ustanowienia (tj. o braku orzeczonych wobec niej zakazów, w tym zakazu prowadzenia działalności gospodarczej lub określonej działalności gospodarczej), jak również oświadczenie o wyrażeniu zgody na objęcie funkcji. Ponadto, niezwłocznie po ustanowieniu, zarządca składa notariuszowi wykaz inwentarza przedsiębiorstwa w spadku.

Po złożeniu powyżej wskazanych oświadczeń, notariusz składa wniosek o wpisanie do CEiDG zarządcy sukcesyjnego. Zazwyczaj wpis zostaje ujawniony niezwłocznie. Dokonanie wpisu nie podlega opłacie.

Uprawienia spadkobierców przedsiębiorcy przed ustanowieniem zarządcy sukcesyjnego

Do czasu ustanowienia zarządcy sukcesyjnego bądź do czasu wygaśnięcia uprawnienia do jego powołania, spadkobiercy lub zapisobiorcy, którzy legitymują się udziałem w przedsiębiorstwie w spadku, są uprawnieni do podejmowania czynności zachowawczych. Mają one na celu zachowanie majątku przedsiębiorstwa bądź są niezbędne do dalszego prowadzenia takiego przedsiębiorstwa (czynności zachowawcze).

W ramach uprawnień zachowawczych, spadkobiercy bądź zapisobiorcy mogą wykonywać umowy wzajemne zawarte przez zmarłego przedsiębiorcę. Uprawnienie to będzie istnieć, o ile nie sprzeciwia się temu sam stosunek umowy albo ustawa.  

W obrocie spotykane są postanowienia umowne, zgodnie z którymi umowa nie wygaśnie z chwilą śmierci jednej ze stron (osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą) pod warunkiem, że przedsiębiorstwo będzie kontynuowane z jednoczesnym wyłączeniem uprawnień podejmowania czynności zachowawczych przez spadkobierców. W takich okolicznościach, zasadne jest ustanowienie zarządcy sukcesyjnego w celu zapobieżenia uszczuplenia majątku przedsiębiorstwa w spadku.

Śmierć a podatki

Do czasu wprowadzenia ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, śmierć osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą skutkowała wykreśleniem numery NIP tej osoby. Tym samym, po śmierci osoba fizyczna nie mogła generować nowych zobowiązań podatkowych. Omawiana ustawa wprowadziła przełamanie w/w zasady, poprzez przyjęcie, że do czasu wygaśnięcia uprawnienia do ustanowienia zarządcy sukcesyjnego, a w przypadku jego ustanowienia, do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, przedsiębiorstwo w spadku zachowuje NIP zmarłego przedsiębiorcy i pozostaje podmiotem praw i obowiązków nałożonych m.in. ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych czy ustawą o podatku od towarów i usług. Tym samym, w omawianym przypadku, śmierć nie uniemożliwia powstawania nowych zobowiązań podatkowych przedsiębiorcy.

W związku z dziedziczeniem przedsiębiorstwa w spadku, powstaje również obowiązek podatkowy obciążający spadkobierców jak i zapisobiorców zmarłego przedsiębiorcy. W przypadku spadkobierców zaliczanych do I grupy podatkowej, czyli najbliższej rodziny zmarłego, nabycie udziału w przedsiębiorstwie spadku, pod warunkiem zgłoszenia nabycia spadku do właściwego urzędu skarbowego w termie 6 miesięcy, będzie zwolnione z obowiązku uiszczenia podatku spadkowego.

Inaczej kształtuje się sytuacja prawna nabywców udziału w przedsiębiorstwie spadku, którzy są osobami niespokrewnionymi ze zmarłym przedsiębiorcą. Do listopada 2018 r. osoby takie były zobowiązane do uiszczenia należnego podatku od nabytego zapisu, stosownie do regulacji ustawy o podatku od spadków i darowizn.

W obecnym stanie prawnym, ustawodawca przewidział całkowite zwolnienie z podatku osób, które nabyły udział w przedsiębiorstwie w spadku, pod warunkiem zgłoszenia nabycia spadku lub zapisu oraz osobistego prowadzenia przedsiębiorstwa przez co najmniej dwa lata od daty zgonu przedsiębiorcy.

Wprowadzenie w ustawie tego dodatkowego zwolnienia podmiotowego, ułatwi kontynuowanie prowadzenia przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy.

Konkludując powyższe rozważania o ustawie o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwa osoby fizycznej jak i ustawach podatkowych, śmierć nie oznacza definitywnego końca.