Witness statement – kilka uwag o instytucji i dopuszczalności jej stosowania w postępowaniu przed sądem powszechnym i w arbitrażu

Witness statement (zwane także written statement, written testimony [1] ) czyli pisemne zeznanie świadka to szczególny środek dowodowy. Jego specyfika wyraża się w tym, że dowód ten w zasadzie nie występuje na gruncie procedur przed sądem powszechnym, a jest to środek „doceniany” i wykorzystywany w postępowaniu przed sądami arbitrażowymi. Regulamin Sądu Arbitrażowego Lewiatan obowiązujący od dnia 1.03.2012 r. poprzez odwołanie się do IBA Rules on the Taking of Evidence in International Arbitration formalnie wprowadza witness statement do katalogu środków dowodowych (choć warto zauważyć, że na gruncie Regulaminów obowiązujących uprzednio środek ten, pomimo, że nie był wprost wskazany w przepisach, był dopuszczalny i był stosowany w praktyce). Niech będzie to okazja do bliższego przyjrzenia się tej instytucji. 

Pojęcie 

Pisemne zeznanie świadka można krótko określić jako zeznanie świadka spisane i przez świadka podpisane. W IBA Rules on the Taking Evidence In International Arbitration (dalej także jako IBA Rules lub Regulamin Postępowania Dowodowego IBA) określa się je jako: „pisemne zeznanie świadka co do faktów” [2]. Środek ten jest także wprost przewidziany w Regulaminie UNICITRAL [3] i w Regulaminie London Court of International Arbitration (LCIA) [4], a pomimo braku wyraźnego wskazania w Regulaminie ICC [5] także przed tym sądem jest stosowany [6].

Instytucja witness statement wywodzi się z arbitrażu międzynarodowego, została jednak przejęta także na potrzeby postępowań krajowych, głównie ze względu na fakt, że jest jedną z form, która pozwala m.in. na znaczne usprawnienie i skrócenie czasu postępowania [7].

W przeciwieństwie do zeznań świadka składanych na rozprawie zespół orzekający nie ma osobistego kontaktu ze świadkiem, a otrzymuje dokument zawierający spisaną treść zeznań. Osobą pytającą jest w praktyce zwykle pełnomocnik strony. Zeznanie ma postać dokumentu, w którym po wskazaniu danych świadka oraz daty i miejsca składania zeznań [8] następują kolejno po sobie pytanie do świadka i jego odpowiedzi. W art. 4 ust. 5 lit. a) Regulaminu Postępowania Dowodowego IBA mowa jest także o tym, że zeznanie powinno zawierać oświadczenie dotyczące obecnych lub byłych związków świadka (o ile takie zachodzą) z którąkolwiek ze stron oraz opis wykształcenia, kwalifikacji, przygotowania zawodowego i doświadczenia, o ile taki opis ma związek ze sporem lub treścią zeznania. Wydaje się, choć nie wynika to z przepisów, że warto zawrzeć w zeznaniu także dane osoby pytającej oraz jej podpis.

Warto w tym miejscu wskazać także na wymóg zawarty w art. 4 ust. 5 lit. d) Regulaminu Postępowania Dowodowego IBA, w którym mowa jest o poświadczeniu prawdziwości zeznania świadka. Problem dopuszczalności odbierania przyrzeczenia i związanej z tym odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań w przypadku zeznań świadka składanych na rozprawie arbitrażowej można uznać za nierozstrzygnięty w literaturze przedmiotu [9]. Abstrahując od kwestii dopuszczalności powyższych w przypadku zeznań składanych na rozprawie, należy uznać, że w przypadku witness statement odebranie przyrzeczenia w rozumieniu art. 233 Kodeksu karnego (dalej także jako k.k.) nie jest możliwe. Nie ma tu większego znaczenia rozstrzygnięcie, czy postępowanie przed sądem polubownym jest „innym postępowaniem prowadzonym na podstawie ustawy” jak wymaga tego art. 233 § 1 k.k. czy wyrażenie zgody na odebranie przyrzeczenia przez strony [10] bowiem osoba pytająca (a więc najczęściej pełnomocnik) nie będzie mogła od świadka takiego przyrzeczenia odebrać. Trudno bowiem uznać, że pytający działałby „w zakresie swoich uprawnień” jak wymaga tego § 2 cyt. przepisu. Takie upoważnienie do odebrania zeznań musi wynikać z ustawy [11]. Zatem, nawet gdyby uznać, że takie upoważnienie dla arbitrów wynika z k.p.c. i z regulaminów stałych sądów polubownych to w żadnym wypadku nie dotyczy odbierającego witness statement. Rzeczone przyrzeczenie jest zaś w myśl art. 233 § 2 k.k. warunkiem sine qua non odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

Zatem de lege lata na gruncie polskim nie istnieje możliwość złożenia przez świadka pisemnego zeznania pod przysięgą (na kształt affidavits występującego w prawie systemu common law [12]). Dopuszczalnym wydaje się natomiast złożenie przez świadka oświadczenia o prawdziwości zeznań. Co prawda, nie skutkuje ono odpowiedzialnością karną, ale może spełniać funkcję na którą wskazuje M. Jamka w odniesieniu do odbierania zapewnień od świadka na rozprawie, że jego zeznania polegają na prawdzie. Autor ten wskazuje, że: „niezależnie od tego, czy w porządku prawnym kraju arbitrażu złamanie takiego zapewnienia skutkuje sankcjami karnymi, użyteczność zwrócenia uwagi świadkowi w miarę uroczysty sposób na wagę zeznawania prawdy spełnia istotną rolę” [13]. Można dodać, że nadaje to powagi odbieranym zeznaniom, a ich wiarygodność wzrasta.

Dopuszczalność złożenia pisemnego zeznania w postępowaniu przed sądem arbitrażowym 

W rodzimej literaturze przedmiotu środek dowodowy w postaci witness statement nie doczekał się zbyt wielu opracowań. Niemniej za jednolity należy uznać pogląd, że o ile w postępowaniu przed sądem powszechnym taki środek dowodowy nie jest co do zasady dopuszczalny, tak w arbitrażu wprost przeciwnie [14].

Podstawą dopuszczenia pisemnych zeznań świadka w postępowaniu arbitrażowym na gruncie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (dalej także jako k.p.c.) jest art. 1191 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd polubowny może przeprowadzić dowód z przesłuchania świadków, z dokumentów, oględzin, a także inne konieczne dowody, nie może jednak stosować środków przymusu. Właśnie owe „inne konieczne dowody” odnosić się mogą do pisemnych zeznań świadków [15].

W myśl art. 1184 § 1 k.p.c. j eżeli przepis ustawy nie stanowi inaczej, strony mogą uzgodnić zasady i sposób postępowania przed sądem polubownym, a stosownie do § 2 tegoż przepisu w braku odmiennego uzgodnienia stron, sąd polubowny może, z zastrzeżeniem przepisów ustawy, prowadzić postępowanie w taki sposób, jaki uzna za właściwy. W praktyce strony zwykle w zapisie na sąd polubowny odwołują się do regulaminów stałych sądów polubownych i postępowanie jest prowadzone na podstawie regulaminów tychże sądów [16].

Ponadto istotnym jest, że stosownie do art. 1184 § 2 zd. drugie k.p.c. sąd polubowny nie jest związany przepisami o postępowaniu przed sądem powszechnym. Nie będzie tu zatem ograniczenia w postaci zasady bezpośredniości. Zasada ta występuje wszak także w postępowaniu arbitrażowym, choć należy uznać, że ma inny wymiar niż w postępowaniu cywilnym. Wskazuje się, że zasada bezpośredniości w postępowaniu arbitrażowym nie wynika z przepisów k.p.c. o sądzie powszechnym, lecz ma charakter autonomiczny [17].

Dopuszczalność złożenia pisemnego zeznania w postępowaniu przed sądem powszechnym 

Za ugruntowany należy uznać pogląd, zgodnie z którym pisemne zeznanie świadka jest niedopuszczalne w postępowaniu cywilnym, a przynajmniej w procesie. U podstaw takiego stanu rzeczy stoi zasada bezpośredniości. Zgodnie z tą zasadą sędzia winien zetknąć się z materiałem dowodowym, a więc i ze świadkami bezpośrednio [18]. Także art. 271 § 1 k.p.c. mówi expresis verbis „świadek składa zeznanie ustnie”, a w literaturze przedmiotu wskazuje się, że pytania do świadka mogą być formułowane tylko ustnie [19].

Jak wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 7 stycznia 2005 r.: „pisma osób trzecich, zawierające oświadczenia wiedzy odnoszące się do określonych faktów nie mogą być uznane za dowody. Przyjęcie tych pism stanowi naruszenie zasady ustności, bezpośredniości i swobodnej oceny dowodów obowiązującej w polskim prawie procesowym, gdyż dowodem mogą być tylko zeznania tych osób w charakterze świadków złożone bezpośrednio przed sądem” [20].

Złożenie pisemnych zeznań świadków mogłoby na gruncie procedury cywilnej zostać uznane za pozbawienie przez sąd stron możliwości zadawania pytań świadkowi i jako takie stanowić uchybienie mogące mieć wpływ na wynik sprawy [21].

Co do zasady należy zatem należy przyjąć, że pisemne zeznania świadka są niedopuszczalne w postępowaniu cywilnym. Warto jednak zwrócić uwagę na pewne wyjątki tj.: na art. 515 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym, w myśl którego sąd może, stosownie do okoliczności, przesłuchać świadków i biegłych bez przyrzeczenia oraz w nieobecności uczestników, może również zażądać od osób, które nie są uczestnikami, złożenia wyjaśnień na piśmie. Co prawda literalnie przepis mówi o „wyjaśnieniach na piśmie”, jednak w literaturze przedmiotu można spotkać pogląd, że chodzi tu właśnie o dowód z zeznań świadków złożony w formie pisemnej [22]. Istotną różnicą zaś jest jednak fakt, że nadal jest to zeznanie składane przed sądem powszechnym, a co za tym idzie, mają tu zastosowanie zasady dotyczące odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania i ewentualnego zastosowania środków przymusu [23].

Z innym wyjątkiem mamy do czynienia w przypadku europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń, gdzie już expresis verbis mowa jest o „zeznaniach świadka”. Stosownie bowiem do art. 505²⁵ § 1 k.p.c. świadek składa zeznanie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. Świadek obowiązany jest złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd. W takim przypadku świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Niniejsza regulacja jest odwzorowaniem art. 9 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.7.2007 r. Nr 861/2007 ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń [24], a więc jest zaczerpnięta z prawa unijnego i ma na celu przyspieszenie postępowania [25].

Warto w tym miejscu zasygnalizować też, jak kwestia dopuszczalności pisemnych zeznań świadków jest uregulowana w postępowaniu karnym. Stosownie do art. 391 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej także jako k.p.k.), jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, albo przebywa za granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód lub prezes sądu zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 § 2, a także wtedy, gdy świadek zmarł, wolno odczytywać w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. W myśl natomiast art. 392 § 1 k.p.k., sąd może odczytywać na rozprawie głównej protokoły przesłuchania świadków i oskarżonych, sporządzone w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia.

Zatem można doszukać się pewnych podobieństw do instytucji witness statement. Jednak o tyle jest to szczególna sytuacja, że uprzednio złożone zeznania zostały złożone przed organem prowadzącym postępowanie (sądem lub prokuratorem w postępowaniu przygotowawczym). Ponadto sytuacja taka może mieć miejsce w przypadkach wskazanych w k.p.k., a więc np. gdy świadek zmarł, gdy żadna ze stron się temu nie sprzeciwia, a reguły te nie powinny być interpretowane rozszerzająco.

Za i przeciw korzystania z pisemnych zeznań świadków 

Niewątpliwą zaletą dowodu w postaci witness statement jest jego pozytywny wpływ na ekonomię procesową. Pozwala on na szybsze procedowanie, a co za tym idzie, na szybsze zakończenie sporu, która to cecha stanowi jedną z najczęściej wymienianych zalet sądownictwa polubownego. Nie można też nie wziąć pod uwagę pozytywnego wpływu witness statements na koszty procesu [26].

Rezygnacja z przesłuchiwania wszystkich zgłoszonych świadków na rozprawie pozwala często skrócić czas przesłuchania świadków do jednej-dwóch rozpraw lub zrezygnować z rozprawy w ogóle. O ile bowiem można stosować dowód z pisemnego zeznania świadków jako dowód samodzielny, tak na gruncie krajowym często stosowany on jest nie „zamiast” lecz „obok”. Należy jednak podkreślić, że nawet w przypadku, kiedy i tak świadkowie, którzy złożyli wcześniej witness statement (lub ewentualnie niektórzy z nich) zostaną następnie przesłuchani na rozprawie, to uprzednie zapoznanie się z zeznaniem pisemnym pozwala już na przygotowanie pytań tylko w zakresie, który nie został zawarty w złożonym dokumencie (choć kwestia, czy i w jakim zakresie przesłuchanie ustne może wykraczać poza fakty przedstawione na piśmie nie jest jednoznacznie postrzegana). Warto w tym miejscu przytoczyć też art. 4 ust. 7 Regulaminu Postępowania Dowodowego IBA zgodnie z którym, jeżeli świadek wezwany do stawiennictwa na rozprawie w celu złożenia zeznania bez ważnego powodu nie stawi się zespół orzekający może pominąć pisemne zeznania złożone przez takiego świadka.

Główną wadą zeznań pisemnych, na którą zwraca się uwagę w literaturze przedmiotu jest fakt, że w momencie składania zeznań dochodzi do kontaktu świadka danej strony i pełnomocnika danej strony [27]. Stwarza to okazję dla stron lub ich pełnomocników do podjęcia próby wpłynięcia na treść zeznań. O ile bowiem na gruncie postępowania prowadzonego przed sądem powszechnym przyjęło się, że rozmowa świadka i pełnomocnika na temat zeznań przed rozprawą jest co najmniej niezręczna, tak w arbitrażu może stać się to wręcz koniecznością przy przeprowadzaniu zeznań pisemnych. W tym zakresie występują też daleko idące różnice pomiędzy prawnikami kultury prawnej Europy a tymi z kręgu common law. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu „w amerykańskim systemie prawnym przygotowanie świadka do rozprawy przez pełnomocnika staje się wręcz obowiązkiem tego ostatniego” [28], a jego niedopełnienie może nawet skutkować odpowiedzialnością dyscyplinarną pełnomocnika. 

Wydaje się jednak, że dokonanie pewnych czynności mogłoby wpłynąć na ograniczenie negatywnych skutków powyższych niedoskonałości zeznań pisemnych. Przykładowo można wskazać na zarządzenie przez skład orzekający składania zeznań symultanicznie [29], co w pewien sposób mogłoby ograniczyć możliwość wpływania na zeznania świadka ze względu na nieznajomość zeznań świadków drugiej strony.

W praktyce raczej nie jest spotykane, ale nie jest też wykluczone, aby pełnomocnik danej strony składając witness statement załączył do dokumentu nagranie audio lub audio video z przesłuchania świadka. Nie tylko mogłoby to wpłynąć na podwyższenie wiarygodności takich zeznań, ale też mogłoby pozwolić na głębszą analizę zeznań przez arbitrów (ocenę nie tylko treści zeznań, ale też mimiki świadka, jego ewentualnej reakcji na pytania, zdenerwowania), bez ponoszenia kosztów związanych z osobistym stawiennictwem świadka. Można zatem powiedzieć, że wartość dowodów z pisemnych zeznań świadków może być „podwyższona” poprzez sposób prowadzenia postępowania przez arbitrów.

Podsumowanie 

Pisemne zeznanie świadka to szczególny środek dowodowy, rzadko spotykany w postępowaniu przed sądem powszechnym, rzadko też opisywany w rodzimej literaturze przedmiotu. W arbitrażu natomiast jego rola jest dużo większa. Przedstawione uwagi nie stanowią wyczerpującego opracowania tej kwestii, ale mogą posłużyć jako przyczynek do dalszej dyskusji, bowiem można spodziewać się wzrostu znaczenia tej instytucji w arbitrażu krajowym. Ponadto zagadnienie to wpisuje się w szerszą problematykę podobieństw i różnic sądownictwa powszechnego i prywatnego np. w zakresie zasady bezpośredniości, odrębności dowodowych w arbitrażu czy kwestii kontaktów pełnomocników ze świadkami, a jako takie może skłaniać do dalszych ciekawych rozważań.

---

[1] W dalszej części niniejszego artykułu autorka posługuje się określeniem witness statement jako formą używaną w IBA Rules on the Taking of Evidence in International Arbitration przyjętym uchwałą Rady IBA 29 maja 2010 r.

[2] W tłumaczeniu na język polski przygotowanym przez zespół kancelarii Allen&Overy A. Pędzich sp.k. dla Sądu Arbitrażowego przy PKPP Lewiatan i zaakceptowanym przez Komitet Arbitrażowy IBA (dostępne na: http://www.sadarbitrazowy.org.pl/upload/IBA_Rules_on_the_Taking_of_Evidence_in_International_Arbitration_-_wersja_polska.pdf, odczyt z dnia 14.12.2012 r.); oryg. ‘ Witness Statement’ means a written statement of testimony by a witness of fact

[3] Art. 27 ust. 2 in fine UNICITRAL Arbitration Rules (dostępne na: http://www.uncitral.org/pdf/english/texts/arbitration/arb-rules-revised/arb-rules-revised-2010-e.pdf, odczyt z dnia 14.12.2012)

[4] Art. 20 ust. 3 LCIA Arbitration Rules (dostępne na: http://www.lcia.org, odczyt: 14.12.2012 r.)

[5] ICC Rules of Arbitration (dostępne na: http://www.iccwbo.org/Products-and-Services/Arbitration-and-ADR/Arbitration/ICC-Rules-of-Arbitration/#top, odczyt z dnia 14.12.2012 r.)

[6] Możliwość taką daje art. 25 ust. 1 Regulaminu ICC, zgodnie z którym trybunał arbitrażowy prowadzi postępowanie tak, aby w możliwie krótkim czasie dokonać ustaleń okoliczności faktycznych z wykorzystaniem stosownych środków – tłumaczenie autorki, oryg: The arbitral tribunal shall proceed within as short a time as possible to establish the facts of the case by all appropriate means; por. też M. Hwang S.C., A. Chin The Role of Witness Statements in International Commercial Arbitration [w:] International Arbitration 2006: Back to basics? ICCA Congress Series no. 13 (red.) A. J Van Den Berg, Kluwer Law International 2007, s. 650 i literatura tam cytowana

[7] Por. B. Gessel-Kalinowska vel Kalisz Przyczynek do rozważań na temat odrębności postępowania dowodowego w sprawach rozstrzyganych przez sądy polubowne, ADR 2009, Nr 1

[8] Por. art. 4 ust. 5 IBA Rules; jednym z elementów zeznania wskazanym w tym przepisie jest także oświadczenie dotyczące języka, w którym zeznanie zostało pierwotnie sporządzone oraz języka, w jakim świadek przewiduje, że będzie zeznawał na rozprawie, co jednak ma mniejsze znaczenie w arbitrażu krajowym

[9] M. Łaszczuk O dopuszczalności odbierania przyrzeczenia od świadka przez sąd polubowny [w:] Międzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy u progu XXI wieku. Księga pamiątkowa dedykowana dr hab. T. Szurskiemu (red.) P. Nowaczyk, S. Pieckowski, J. Poczobut, A. Szumański, A. Tynel, Warszawa 2008 s. 69; M. Jamka Dowód z zeznań świadka w krajowej i międzynarodowej praktyce arbitrażowej [w:] Księga pamiątkowa Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, Warszawa, 2010, s. 179

[10] R. Morek Arbitraż i mediacja (art. 183¹ – 183¹⁵, 1154 – 1217 KPC). Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2008 s. 225; Ł. Błaszczak, M. Ludwik Sądownictwo polubowne (arbitraż), C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 168

[11] K. Wiak komentarz do art. 233 [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak Kodeks karny. Komentarz, Legalis 2012

[12] Por. art. 20 ust. 3 Art. 20 ust. 3 LCIA Arbitration Rules (dostępne na: http://www.lcia.org, odczyt: 14.12.2012 r.)

[13] M. Jamka Dowód z zeznań świadka… op. cit., s. 181

[14] T. Ereciński, K. Weitz Sąd arbitrażowy, Lexis Nexis, Warszawa 2008, s. 317 i literatura tam cytowana; A.W. Wiśniewski, M. Hauser-Morel [w:] A. Szumański (red.) System prawa handlowego. Tom 8. Arbitraż handlowy, s. 494

[15] T. Ereciński, K. Weitz Sąd arbitrażowy… op. cit., s. 317

[16] T. Ereciński [w:] T. Ereciński (red.) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitrażowy). Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 767

[17] R. Morek Arbitraż i mediacja… op. cit., s. 226; por. też T. Strumiłło Zasady postępowania arbitrażowego, ADR 2009 Nr 3

[18] R. Kmiecik [w:] R. Kmiecik (red.) Prawo dowodowe. Zarys wykładu Zakamycze, Kraków 2005, s. 231

[19] Por. A. Zieliński komentarz do art. 271 [w:] A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska(red.)Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Legalis 2012

[20] Sygn. akt: VI ACa 477/04, Rej. 2005, Nr 5, s. 169

[21] Por. A. Zieliński komentarz do art. 271 [w:] A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska(red.)Kodeks postępowania cywilnego … op. cit.

[22] Z. Świeboda, K. Piasecki komentarz do art. 515 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie nieprocesowe, w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz do artykułów 506-1088. Tom III; red. prof. dr hab. K. Piasecki, prof. zw. dr hab. A. Marciniak, Legalis 2012

[23] Por. A. Zieliński komentarz do art. 515 [w:] A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska(red.)Kodeks postępowania cywilnego … op. cit.

[24] Dz.Urz. UE L Nr 199, s. 1

[25] K. Flaga-Gieruszyńska komentarz do art. 505²⁵ [w:] A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (red.)Kodeks postępowania cywilnego … op. cit.

[26] Na cechę tę wskazuje się często w arbitrażu międzynarodowym, gdzie często świadkowie, aby dotrzeć na rozprawę muszą pokonać znaczne odległości, co wiąże się ze znacznymi kosztami

[27] M. Hwang S.C., A. Chin The Role of Witness Statements… op. cit., s. 652; zob. także Commentary on the revised text of the 2010 IBA Rules on the Taking of Evidence in International Arbitration (dostępne na: http://www.google.pl/url?q=http://www.ibanet.org/Document/Default.aspx%3FDocumentUid%3DDD240932-0E08-40D4-9866-309A635487C0&sa=U&ei=XsDRUOzyPMPd4QSCx4GwCA&ved=0CBQQFjAA&usg=AFQjCNG-oZJTQnhElr231DPSVGoeBoaWbw ; odczyt z dnia: 14.12.2012 r.), s. 15

[28] M. Jamka Dowód z zeznań świadka… op. cit., s. 186 i literatura tam cytowana

[29] M. Hwang S.C., A. Chin The Role of Witness Statements… op. cit., s. 655; tamże Autorzy jednak także o zaletach składania witness statement sekwencyjnie